El xilema (del griegu clásicu ξυλον, "madera"), tamién conocíu como lleña o madera, ye un texíu vexetal lignificáu de conducción que tresporta líquidos d'una parte a otra de les plantes vasculares.

Tresporta agua, sales minerales y otros nutrientes dende'l raigañu hasta les fueyes de les plantes. La sustancia tresportada denómase cazumbre bruto. Xunto col floema, forma una rede continua que s'estiende a lo llargo de la planta.

Consta de dellos tipos de célules tubulares, carauterizaes pola presencia d'una paré celular secundaria y la desapaición de los protoplastos demientres el desenvolvimientu.

Los elementos conductores del xilema son les traqueides, nes que les sos puntes asemeyen a la punta d'una aguya hipodérmica y tán furaes con punteadures. Son unicelulares, con una paré secundaria lignificada y lumen celular. Tienen como función primaria la conducción, y como función secundaria l'encontu.

Les traqueides atópense tamién en delles anxospermes primitives (próximes a les ximnospermes), anque lo habitual nesti grupu ye la presencia de vasos o tráquees, amás de frebes xilemátiques, que la so función ye  l'encontu, y parénquima xilemático o del lleñu, formáu por célules allargaes, con paré primaria celulósica, y que la so principal función ye la reserva de sustancies.[cita ^{[ensin referencies]}

El xilema primariu ta constituyíu por dos elementos xilemáticos:

• Protoxilema: demientres la ontoxenia del xilema primariu, el primer texíu conductor que s'estrema ye'l protoxilema, que maurez  en muérganos en crecedera y ta sometíu a tensiones, polo cual los sos vasos son aniellaos o espiralaos, engrosamientos que-y dexen afaer a la crecedera.
• Metaxilema: atópase cuando la planta entá ye nueva y ta en crecedera, pero maurecen cuando'l cuerpu vexetal completó'l so allargamientu. Nun precisa afaese a la crecedera, xeneralmente ta integráu por vasos escalariformes, reticulaos y puntiaos.

Los vasos del metaxilema son de mayor diámetru que los del protoxilema.

El xilema secundariu provién del cambium, y compónse de:

• Elementos conductores: traquees (vasos), que los sos elementos queden amestaos por aciu perforaciones nes sos parés basales, y traqueides, tubos que les sos célules son paecíes a los elementos de les tráquees, pero superpónense ensin perforaciones de les parés celulares basales.
• Elementos non conductores: el parénquima axial y radiomedular, y les frebes esclerenquimátiques (frebes del xilema).

El xilema encárgase de treslladar la cazumbre dende'l raigañu escontra la parte proximal de la planta; ésta ye la llamada cazumbre bruto, que contién agua ya iones inorgánicos, anque tamién puede haber dellos compuestos orgánicos. La enerxía pa esti tresporte nun lu apurren los mesmos elementos traquearios, que nel texíu desenvueltu tán de fechu muertos, sinón dos fenómenos físicos:

• La ósmosis, que mueve escontra riba l'agua acumulao nel raigañu gracies a la diferencia en potencial soluble del texíu radical y el mugor del suelu; al absorber agua, el raigañu impulsa escontra riba parte de la mesma. Esti fenómenu, sicasí, non basta para llevala hasta les fueyes, y la so intensidá varia descomanadamente ente especies; en Vitis riparia algama los 145 kPa, ente qu'en Celastrus orbiculatus ye práuticamente igual a cero;^[1]
• La succión, que se produz porque l'agua que s'atopa nes parés celulares ya interior de les célules del mesófilu de la fueya de la parte aérea de la planta pasa al estáu de vapor y piérdese na atmósfera. D'esta miente, mengua'l potencial agua d'estos texíos al respective de los vecinos, xenerando un gradiente de potencial agua que fai posible'l movimientu de l'agua ente los texíos. Estos a la so vegada tomen agua de parés vecines y asina socesivamente hasta los vasos xilemáticos de la fueya. La perda d'agua del xilema crea una fuercia tensil na columna d'agua contenida nel xilema. Por cuenta de les fuercies de cohesión ente les molécules d'agua, esa tensión (presión negativa) tresmítese nel continuum de la masa líquido del xilema hasta llegar al xilema del raigañu. D'esta forma, mengua'l potencial agua nel xilema del raigañu creando un gradiente que fai posible que l'agua se mueva dende'l suelu al xilema del raigañu y d'ellí a les fueyes y finalmente a l'atmósfera.

El xilema preséntase en trés formes principales como:

• Nes plantes yerbácees y nes partes non lleñoses, en forma de fexes vasculares;
• Nel xilema secundariu desenvueltu pol texíu meristemáticu llamáu cámbium vascular;
• Como parte d'una estela ensin estremar en fexes, como asocede nos felechos.

Nes etapes de transición de les plantes qu'esperimenten crecedera secundaria, les dos primeres formes pueden presentase simultáneamente, anque na mayoría de los casos los fexes vasculares contienen namái xilema primariu.

• (2007) Botánica. Morfología de las plantas superiores., 1a ed. 20a reimp., Hemisferio sur. ISBN 950-504-378-3.