Quechua nortizu

Pa ver el dialeutu faláu en Santiago del Estero, quechua de Santiago del Estero.
Quechua
Kichwa shimi, Inka shimi
Faláu en  Colombia
 Colombia (sureste)
 Colombia (nordeste)
 Colombia (noroeste)

 Ecuador

 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador
 Ecuador

 Perú

 Perú
 Perú
Falantes 2,5 millones
Llingua muerta Non
Familia Llingües quechues

   Quechua II
     Quechua II-B
       Quechua nortizu

Estatus oficial
Oficial en Tanto n'Ecuador como en Colombia tien reconocencia como llingua oficial nel territoriu nel que ye faláu
Reguláu por Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1 nengún
ISO 639-2 — (incluyíu en que)
ISO 639-3

Estensión del quechua

El quechua nortizu, quechua ecuatorianu o a cencielles quechua (de kichwa shimi) ye'l segundu idioma más faláu de la familia de les llingües quechues. Ye emplegada na Sierra y Oriente del Ecuador, nel suroeste de Colombia polos inga (dos variantes llamaes inga) y la selva baxa norte de Perú (inka o quechua del Pastaza) por un averáu de 2.5 millones de persones. Ye cooficial col español nos tres países "dientro de les zones que s'emplega". Una norma estándar emplegar nel Ecuador, conocida como quechua unificáu (Shukllachishka Kichwa).

Sufrieron dellos cambeos esenciales na sintaxis y por eso tienen una posición especial dientro del quechua. La primer descripción gramatical, escrita pol padre Hernando de Alcocer (S.I.), atopar nun manuscritu del sieglu XVII (Ciucci & Muysken 2011).

Principales diferencies gramaticales col quechua sureñu

Respectu al quechua sureñu (llingua quechua falada dende'l sur de Perú hasta Santiago del Estero), cola qu'integren el subgrupu chinchay de les llingües quechues perifériques, esisten importantes diferencies estensibles inclusive a otres variedaes del quechua:

Perda de les consonantes glotalizadas y aspiraes

Nos dialeutos del sur, esisten consonantes aspiraes (kh, th, ph, qh) y consonantes glotalizadas (k', t', p', q') que nel quechua nortizu yá nun esisten y son reemplazaes poles sos variantes simples. Por casu t'alce (pan) pronúnciase tanta.

Perda de les consonantes post-velares

Nos dialeutos sureños, la esistencia de les consonantes post-velares inflúi na pronunciación, faciendo que ciertes vocales tengan un soníu más cercanu a la "o" y a la "y" en presencia d'estes. Como exemplu: ñuqa (yo) tien la pronunciación de /ño.qa/. La perda de la post-velar fai que dicha pallabra se pronuncie a cencielles como ñuka, faciendo que'l quechua nortizu tenga la so particular pronunciación trivocálica total a diferencia de los dialeutos sureños.

Perda de sufixos posesivos

La posesión o afiliación yá son puramente espresaes por aciu l'anteposición del pronome respeutivu flexionado pol sufixu -pak (de *-paq, "pa").

Esisten dellos pocos rastros del usu de posesivos na antigüedá, como na espresión pa Dios: Apunchik, que orixinalmente significaría "el nuesu señor". D'esti datu tamién s'albidra que la desapaición de los mentaos sufixos asocede con posterioridá a la primera evanxelización de la zona, asocedida pocu dempués de la conquista española.

Perda de la conxugación oxetiva (transitiva)

L'oxetu ye espresáu puramente pol usu de pronomes personales (o nomes) derivaos col sufixu -ta, en cuenta d'emplegar sufixos de derivación verbal bipersonales: nun esisten yá los sufixos direccionales que sí tán presentes nel quechua sureñu. Por casu: kichwa: Kanta rimani (te falo) y qhichwa: Rimayki (te falo).

Progresivu

El progresivu nel quechua nortizu, a diferencia del sureñu, realízase col sufixu -ku ente que nel sureñu realízase col sufixu -chka o -sha/-sya.

Referencies

Ver tamién

Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator

.


Enllaces esternos

Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator

Mapa de les variantes rexonales del quechua ecuatorianu (quichua.net / FEDEPI.org)