Na llocalidá del mesmu nome atopen l'arcu de la Encarnación, que ye un edificiu góticu del sieglu XV y la ilesia dedicada a la Santa Cruz, templu renacentista del sieglu XVI, que sufrió grandes daños na guerra civil española y na que destaca la so torre campanariu, que ye un restu de l'antigua fortaleza medieval.
Heráldica
Los símbolos oficiales representativos del conceyu de Pegalajar dende 2007 son:
Escudu "Escudu partíu.
Na diestra, sobre campu de gules, un castiellu d'oru donjonado, almenado de tres torres, con cinco ventanes y una puerta esclariáu de sable. Sobre cada torre hai una estrella de sable, de cuatro puntes la torre diestra, de seis la central y d'ocho la siniestra. Na partición siniestra del escudu, lleón de gules coronáu, armáu y lampasado d'oru sobre plata. Timbre de corona real española zarrada."
Bandera "Bandera de endrizar
rectangular, de tafetán, con una proporción de tres módulos de llarga por dos d'ancha (2:3), cortada por metá horizontal en dos partes iguales, la metá cimera d'azul zafíreo, y la metá inferior violada, que va cargar íntegramente col so timbre y lema l'escudu municipal, afaciendo la exa xeométrica d'ésti al centru del vexilo, con un altor igual a los dos tercios del anchu de la bandera."[2]
El so principal nucleu poblacional se emplaza na fastera sur de la Serrezuela de Pegalar, a 798 metros sobre'l nivel el mar. Tien una pedanía, La Pesllera, a 560 metros sobre'l nivel el mar, esplegándose a lo llargo del calce del ríu Guadalbullón. La Güerta de Pegalajar ye un Bien d'Interés Cultural por ser “un modelu emblemáticu d'interacción hombre-naturaleza”.[6]
Les evidencies más antigües de poblamientu humanu nel términu municipal remontar a la Edá del Cobre, na Cueva de los Majuelos, asitiada a unos 500 metros al norte del nucleu urbanu, y práuticamente destruyida na actualidá. Ye una cueva doble, afayada la segunda nos años 70, que ye la que presenta restos materiales que la identificaríen como un importante asentamientu calcolíticu de tipoloxía pocu clara, anque esiste un singular enterramientu coleutivu con restos humanos y preseos tallaos en güesu y xil (raederes, cuchiellos, puntes de flecha y lasques de refugaya), según piedra pulida y restos cerámicos realizaos a mano y de carenes baxes, y puntes de cobre de baxa calidá realizáu para xavalines y fleches.
Otra paraxa digna de mención son los abrigos de la Serrezuela, onde se toparon pintures rupestres de tipu esquemáticu. Tamién destaca'l xacimientu del cuetu de la Torre de la Cabeza, allugáu na so fastera occidental, y con estructures d'hábitat que se remonten a la edá del Bronce, como lo demuestren los restos cerámicos a mano y bruñidos, y con ocupación mientres les etapes ibérica (cerámiques con decoraciones xeométriques pintaes en colloráu), romana ya inclusive medieval.
En cuanto al periodu romanu, ye posible que'l castiellu de la Peñuela llevántese sobre dalguna edificación romana presistente; coles mesmes, esistiría una calzada romana construyida por Augusto nel añu 8 e. C. qu'escurriría pol témino municipal travesando l'aldega de La Pesllera escontra Mentesa, como lo demuestren los cuatro miliarios topaos en 1975. Tamién esiste ocupación mientres esta fase nel pandu del Caxellu de Payares, asitiada ente dos regueros de la vera derecha del Guadalbullón y con una estensión de hectárea y media. Nun s'aprecien estructures na mesma, anque sí hai restos cerámicos de clara tipoloxía romana, ente los que se cunten producciones en terra sigillata hispánica. L'hábitat nesta etapa nel términu municipal sería bien esvalixáu, en villes y pequeños nucleos que quedaríen abandonaos na fase posterior por cuenta de la inestabilidá de la mesma.[7]
Edá Media
Carta de Privilexu Real de Pegalajar. Dada por Felipe II, el 3 de xunu de 1559.[8]
El topónimu Pegalajar paez tener un orixe mistu, venceyando'l términu llatín pagus col árabe al-hayar, significando "aldega" y "piedra" respeutivamente. Sicasí, esisten otres interpretaciones respeuto tanto al significáu concretu del topónimu ("vega cascayosa" o "pasu ente montes") como al orixe, que pudiera establecese tamién pola esistencia de Bagu, una llocalización asitiada por al-Idrisi nel camín ente Córdoba y Llevante, y que quedaría incluyida nel territoriu de Sierra Mágina, conocíu como Sumuntan. Trátase d'un hisn, un asentamientu n'altor de calter defensivu qu'allugaría en momentos de peligru a les xentes de les aldegues rellacionaes col Guadalbullón y la Fonte de la Rexa. En dómina emiral el calter defensivu queda asumíu por una población esistente so la Peña de les Utres, una elevación predresa dotada de potentes defenses naturales onde s'allugaría un barcal. Esti primer nucleu abandonar nel califatu omeya sol reináu d'Abd al-Rahman III, por cuenta de la orde que dicta'l califa obligando a les poblaciones a abandonar los altores, treslladándose a les zones baxes y vegues más fácilmente controlables. La población treslladaríase asina a un nuevu nucleu na Peñuela, onde llueu van surdir estructures complexes, como molinos d'agua, terraces, bancales y banzaos, de les que La Llamarga podría ser heredera direuta.[9]
El nucleu de la Peñuela va consolidándose como abellugu defensivu, ampliando les sos fortificaciones ante'l peligru que supón la progresiva meyora cristiana escontra'l Sur de la Península pol Altu Guadalquivir, siendo Fernandu III el que finalmente conquiste Pegalhaiar y el so alcázar en 1244, quedando incluyíes nes tierres de realengu y asumiendo el calter de zona militar fronteriza col reinu nazarí de Granada. Les lluches internes de Castiella nos sieglos XIV y XV tuvieron tamién como escenariu a Pegalajar, siendo la conxura de 1468 contra'l condestable Iranzo l'incidente más destacáu.
Serrezuela de Pegalajar
Serrezuela de Pegalajar.Abrigo na Serrezuela de Pegalajar
Presenta un ricu patrimoniu históricu arqueolóxicu, allugando en dalgunos de los sos abrigos predresos pintures rupestres prehistóriques. Según restos de construcciones medievales ("El Albercón de la Reina" y la "Torre de la Pedragosa") qu'indiquen la so relevancia estratéxica. Amás, atópense aterrazamientos y chozos de mampostería, qu'indiquen la forma de vida tradicional.
Anguaño ye aprovechada pa faer deporte na naturaleza (senderismu, bicicleta de monte, esguilada, bulder, y vuelu llibre). Dispón de dos miradores con arrogantes panorámiques del conceyu y la so redolada montascosa, y una área recreativa (les "Siete Pilillas").
Edificios y paraxes singulares
Arcu de la Encarnación.Ilesia de la Santa Cruz.
Tien un ricu patrimoniu históricu tanto aquitectónico como cultural.[10][11][12][13]
Arcu de la Encarnación: Puerta principal d'entrada a la cortil cercada y al antiguu castiellu de Pegalajar. Forma un arcu apuntáu sobre'l que s'alluga enriba l'escudu de Fernandu III, y per debaxo d'esquierda a derecha l'escudu de la familia Sandoval, una llábana conmemorativa en lletra gótica, y l'escudu de la ciudá de Xaén. Nel adarve, nel sieglu XIX, construyóse la capiya de la virxe de la Encarnación. Declaráu Bien d'Interés Cultural en 1985.[14][15]
Casa consistorial: del sieglu XVIII. Del antiguu Conceyu caltiénse la so portada dintelada, flanqueada por pilastres y entablamento con frisu xónicu y dintel bien voláu, sobre él sofita'l balcón que destaca col so ventanal de tres arcos, remataos pol escudu imperial de Carlos I, columnes coronaes y pináculos llaterales.[16]
Cueva d'Aro: descubierta en 1970, con una superficie total de 200 m².
Cueva de los Majuelos: con una bóveda d'unos 20 metros d'altor y una superficie aproximada de 700 m².[17]
Ermita de la Virxe de les Nieves: antigua ermita de Santa María, de probable orixe medieval. Dende'l s. XVII ta so la advocación de la Virxe de les Nieves (patrona de Pegalajar). Na plaza axunta allugóse l'antiguu campusantu.[18]
Ilesia de la Santa Cruz: nel sieglu XVI foi construyida con piedra tosca por Alonso Barba, sustituyendo a la primitiva ilesia y en llugar d'una antigua mezquita. Destaquen les sos portaes clásiques y sencielles, la torre del campanariu sobre l'antigua torre del homenaxe del castiellu, la so planta de "caxón" y el retablu barrocu del altar mayor del sieglu XVIII. Declaráu Bien d'Interés Cultural en 1985.[19][20]
La Llamarga: ye un banzáu que recueye les agües de la nacencia de la Fuente de la Rexa dende tiempu inmemorial. Nun principiu foi una llaguna formada por un simple dique de contención. En 1903 construyóse un muriu alredor de too la so contorna y ente 1944 y 1949 realizáronse diverses reformes alzándose'l muriu perimetral y pavimentándose el suelu. La so función principal ye'l control del recursu hídricu, pal usu y distribución de l'agua reguláu dende 1771. Pero tamién ye un espaciu social y simbólico fundamental na vida de Pegalajar.[21]
La Fonte de la Rexa: ye'l derrame natural del acuíferu soterrañu y orixe del sistema hidráulicu de la güerta pegalajareña. Esti manantial sostién el complexu socioeconómico de la población. Esti manantial foi incorporáu al urbanismu del pueblu en 1605, como indiquen les inscripciones de los dos llábanes que flanquean l'escudu de Felipe III enllastráu nel so frontal. Una lleenda cunta qu'una llavandera afayó la imaxe de la Virxe de Gracia nesti llugar, construyéndose nel so honor una ermita sobre al mesma fonte.
Plaza de toros: inaugurada'l 7 d'agostu de 1919, y construyida en mampostería.[22]
Conceyu.
Ermita de la Virxe de les Nieves.
La Llamarga.
Ermita de la Virxe de Gracia sobre la Fonte de la Rexa.
9 de mayu: Fiesta de San Gregorio Nacianceno, la devoción a esti santu remontar al añu 1670.[28]
Domingo siguiente al Xueves de Corpus Christi: Los Mondinguillos (moñecos a tamañu natural, ellaboraos con trapos y rellenos de paya o goma-espluma, que s'asitien peles cais per onde fai'l so percorríu la procesión, formando escenes que critiquen dalgún acontecimientu local asocedíu mientres l'añu).[29][30]
La so gastronomía tradicional basar nos productos de la so güerta. Destaca la "pipirrana" que s'ellabora básicamente con tomate, mayáu d'ayu, sal, güevu cocíu y aceite d'oliva nel mesmu “dornillo” de madera. Otros platos de la llocalidá son les "cachorreñas" (sopa d'ayu, pan, pimientu coloráu y chorizu), "cazolilla" (realizada a partir d'una conserva tradicional denomada “torta de tomate”, que consiste en tomate secu formando una gran torta, y cola que se fai un mueyu a la que s'añedir un sofritu de cebolla y bacaláu), "arroz de Bercho" (con pataques y verdures de la güerta) o con “pitillos”, "migues de farina de maíz", y "ensalada de calabaza".
El so repostería presenta los "papajotes" (masa frito de farina, lleche, azucre y güevu), "guxanucos y roscos tostaos de sartén", "tostá d'azucre", "roscos y mantecados d'almendra", "alfajor", y "almendrados". Amás de llicores caseros d'endrina, mores, o la Mistela y el vinu del país.[32]
Productos
Destaca la producción d'aceite d'oliva virxe con denominación d'orixe Sierra Mágina, qu'amás de comestible sirve pa ellaborar arumes y xabones artesanos d'esencies naturales.[33] Tamién ufierta artesanía en madera o espartu.
Deportes
Campeonatu de Parapente en Pegalajar.
Instalaciones deportives
Centru de vuelu Siete Pilillas. Acueye delles pruebes del Campeonatu d'España de Parapente, amás d'impartise cursos de iniciación al vuelu.[34][35]
Club deportivos
Club Parapente Pegalajar. Fundáu en 1990 col nome inicial de Club Parapente Jabalcruz.[36]
Club Deportivo Atletismu Pegalajar. Fundáu en 2005.[37]
↑Troyanu Chicharro JM, Troyanu Viedma JM. La Villa de Pegalajar na frontera de l'Andalucía Alta. Sumuntan: anuariu d'estudios sobre Sierra Mágina. 1993; (3):117-32.
↑ORDE de 4 de setiembre de 2001, pola que resuelve inscribise nel Catálogu Xeneral de Patrimoniu Históricu Andaluz, con calter específicu, como Llugar d'Interés Etnolóxicu, el bien denomináu Güerta de Pegalajar, en Pegalajar (Xaén). 22/09/2001; 15971.
.jpg)
.svg)
.svg){kind=small}
_Carta_de_privilegio_real.png)
_Serrezuela.png)
_Serrezuela,_abrigos.png)
_Arco_de_la_Encarnaci%C3%B3n.png)
_Iglesia_de_la_Santa_Cruz.png)
_Ayuntamiento.png)
_Ermita_de_la_Virgen_de_las_Nieves.png)
_La_Charca.png)
_Fuente_de_la_Reja.png)
_Plaza_de_toros.png)
_Pipirrana.png)
_Club_de_Parapente.png)
