El cuélebre[1], o a vegaes tamién y raramente dragón[2] ye un animal mitolóxicu qu'apaez de xeitos diversos en delles cultures de tol mundu, con diferentes simbolismos asociaos.
Les interpretaciones más conocíes de cuélebres son los cuélebres europeos, derivaos de la tradición popular y de la mitoloxía de Grecia y Próximu Oriente, y tamién los cuélebres orientales.
Denominación
La pallabra cuélebre vien del llatín coluber, "culiebra machu"[3], mientres que'l términu dragón vien del llatín draco ("cuélebre")[4], que deriva del grieguδράκων (drákōn), "dragón, culiebra escomanada, o culiebra d'agua", que probablemente venga del verbu δρακεῖν "ver nidiamente".
El términu más xeneralizáu pa esti animal fantásticu na llingua asturiana ye'l de cuélebre[5], apaeciendo'l términu dragón mui poques veces na documentación medieval llatina; quiciabes nun trunfó esti términu énte l'autóctonu cuélebre al pasar a la forma tragón, con tracamundiu ente los grupos iniciales dr- > tr- y confundise na significación con tragar y tragu[6].
Carauterístiques
Ye una culiebra xigantesca con ales, que curia y vixila ayalgues o a les xanes[7]. Como son inmortales en pasando los sieglos les escames vuélvense-yos tremendamente grueses ya incaltriables, y sálen-yos ales d'esperteyu, asemeyándose más a un dragón qu'a una culiebra. Nun suel movese muncho del sitiu que curia, cuando lo fai ye pa comer ganáu o a los homes. Nes histories de cuélebres más conocíes suel matase a esti dándo-y de comer una piedra ferviendo, o con una fogaza de boroña enllena d'alfileres. Otru mitu rellacionáu col cuélebre ye'l de la «piedra del cuélebre», dizse que seis culiebres axúntense al cuélebre y les babes de toos ellos al endurecese formen dicha piedra; esta piedra cura ciertes enfermedaes.
Tamién se diz que los cuélebres son xanes embruxaes y qu'al matalos tórnense de nuevo xanes.
El Cuélebre
El cuélebre; la culiebra con esnales d'esperteyu, escames impenetrables y cola descomanada, que s'agazapa na viesca, na fonte y na espelunca, y enllena los espacios del so silbu y taramica ganaos y persones... La que curia les xanes y protexe les ayalgues; la que namái se rinde a la fatiga na nueche de San Xuan, cuando los paladinos de ventura quiebren los encantexos y alcuentren d'una vez, y en grau sumu, la fortuna, l'amor y la belleza
El cuélebre avieya colos sieglos, y entós les escames xorrécen-y, y los ríos refúguenlu, y niégase la tierra a soportalu. Nun-y queda más remediu que somorguiase nel so mar, que se denoma "Mar tapada" porque esparrámase baxo'l suelu. Nel fondu d'esti mar hai un viveru enorme de diamantes.... Y los homes, garren los diamantes con un troxu de carne y una cuerda; los diamantes péguense a la carne cuando toca nel abismu y xuben cuando ella xube, si ye quien a salvase de los cuélebres.
– (Constantino Cabal, RIDEA[8], p325, añu ¿?, recoyíu en Cuadonga
El cuélebre na toponimia asturiana
La figura del cuélebre ta espardida per tola xeografía asturiana, na toponimia menos, cásique siempres rellacionao con cueves y fontes; en Mestas de Con (Cangues d'Onís) esisten tres cueves mui próximes conocíes como Cueves del Cuélebre; tamién cerca de Cuerres (Cangues d'Onís) esiste'l Pozu del Cuélebre. Nun son pocos los llugares que lleven el nome como complementu de fonte, o de ramada; asina, en Sobrefoz, esiste la Ramada del cuélebre[9], pues dizse que (pol aspeutu del llugar) per ellí baxó'l cuélebre dexando'l rastru propiu d'un ramu que s'arrastra pa tresportar daqué -como narria-[9]. Más cueves col nome, o que se diga que nelles vive'l cuélebre alcontrámosles en Saliencia (Somiedo), Uviéu, o Brañaseca (Cuideiru)[9].
Más nomes de llugar: prau del Cuélebre en Xienal (Quirós), y braña de Valdecuélabre (Somiedo)[10]:
↑Diccionariu Etimolóxicu de la Llingua Asturiana, Xosé Lluis García Arias, Academia de la Llingua Asturiana & Universidá d'Uviéu, Uviéu, 2018, tomu II, ISBN 978-84-8168-557-2.
↑Diccionariu Etimolóxicu de la Llingua Asturiana, Xosé Lluis García Arias, Academia de la Llingua Asturiana & Universidá d'Uviéu, Uviéu, 2018, tomu II, ISBN 978-84-8168-557-2.
↑Diccionariu Etimolóxicu de la Llingua Asturiana, Xosé Lluis García Arias, Academia de la Llingua Asturiana & Universidá d'Uviéu, Uviéu, 2021, tomu VI, ISBN 978-84-8168-571-8.
↑La cultura asturiana.Introducción a l'antropoloxía d'Asturies; Roberto González-Quevedo, CH Editorial, 2010, ISBN 978-84-937107-2-9.
↑Enciclopedia de la Asturias Popular, Depósitu Llegal AS:330-94, Editáu por "La Voz de Asturias" S.A.
↑Toponimia asturiana. El porqué de los nombres de nuestros pueblos; Xosé Lluis García Arias, Editorial Prensa Asturiana S.A., Uviéu, 2005, ISBN 84-87730-78-7.
