কৰতোৱা নদী
মহাস্থানগড়ৰ কাষেৰে বৈ যোৱা কৰতোৱা নদী
দেশসমূহ	বাংলাদেশ, ভাৰত
অঞ্চলসমূহ	ৰংপুৰ বিভাগ, জলপাইগুড়ি বিভাগ
জিলাসমূহ	জলপাইগুড়ি জিলা, পঞ্চগড় জিলা, দিনাজপুৰ জিলা
মোহনা	আত্ৰাই নদী
দৈৰ্ঘ্য	১৮৭ কিমি (১১৬ মাইল)

কৰতোৱা নদী (ইংৰাজী: Karatoya River) ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ মাজেৰে বৈ যোৱা এখন আন্তঃসীমান্ত নদী। নদীখন ভাৰতৰ পশ্চিম বংগৰ জলপাইগুৰি জিলা আৰু বাংলাদেশৰ উত্তৰ-পশ্চিম অংশৰ পঞ্চগড় আৰু দিনাজপুৰ জিলাৰ মাজেৰে বৈ গৈছে। নদীখনৰ বাংলাদেশ অংশৰ দৈৰ্ঘ্য ১৮৭ কিলোমিটাৰ, গড় প্ৰস্থ ১৩৫ মিটাৰ আৰু নদীখনৰ প্ৰকৃতি সৰ্পিল আকৃতিৰ। নদীখনৰ বাংলাদেশৰ পানী উন্নয়ন ব'ৰ্ড বা "পাউবো"ৰ দ্বাৰা প্ৰদান কৰা পৰিচয় নম্বৰ হৈছে উত্তৰ-পশ্চিম অঞ্চলৰ ১৩ নং নদী।^[1]

নদীখনৰ নাম দুটা সংস্কৃত শব্দ কৰ অৰ্থাৎ হাত আৰু তোৱা অৰ্থাৎ পানীৰ দ্বাৰা গঠিত। হিন্দু পৌৰাণিক কাহিনী অনুসৰি শিৱ আৰু পাৰ্বতীৰ বিবাহৰ সময়ত নদীখন শিৱৰ হাতত ঢালি দিয়া পানীৰ দ্বাৰা সৃষ্টি হৈছিল।^[2]

কৰতোৱা নদী প্ৰধানকৈ ৰাজশাহী আৰু ৰংপুৰ বিভাগৰ অন্তৰ্গত এখন সৰু নদী যি এসময়ত এখন ডাঙৰ আৰু পৱিত্ৰ নদী আছিল। ইয়াৰ এচোৱা প্ৰবাহক বৰ্তমান কৰতোৱা নিম্ন নদী বুলি কোৱা হয়। এই নদীখন বগ্ৰা জিলাৰ মহাস্থানগড়ৰ মাজেৰে বৈ গৈছে। মহাস্থানগড় পুন্দ্ৰনগৰ আৰু প্ৰাচীন পুন্দ্ৰবৰ্ধন চহৰৰ ৰাজধানী বুলি জনা যায়। কৰতোৱাৰ মাহাত্ম্যয়ে ইয়াৰ অতীত পৰম্পৰা প্ৰমাণ কৰে।^[3] মহাভাৰতত উল্লেখ থকা মতে তিনিদিন উপবাস ৰখাৰ পিছত কৰতোৱা নদীত ভ্ৰমণ কৰাটো অশ্বমেধা যজ্ঞৰ গুণৰ সমান।^[4] আন এখন প্ৰাচীন চহৰ শ্ৰাৱস্তী সম্ভৱতঃ মহাস্থানগড়ৰ উত্তৰে কৰতোৱাৰ পাৰত অৱস্থিত আছিল। অৱশ্যে শ্ৰাৱস্তীৰ সম্ভাব্য স্থিতিৰ ওপৰত এক বিতৰ্ক আছে।^[5] যোগিনী তন্ত্ৰ অনুসৰি কৰতোৱা নদী প্ৰাচীন কামৰূপ ৰাজ্যৰ সীমা আছিল। কৰতোৱা নদীৰ উল্লেখ পুৰাণত পোৱা যায় আৰু নদীখন পৱিত্ৰতাৰ বাবে উচ্চ প্ৰতিষ্ঠিত হৈছিল। ই আছিল প্ৰাচীন পুন্দ্ৰবৰ্ধন ৰাজ্যৰ পূব সীমা আৰু কামৰূপ ৰাজ্যৰ পশ্চিম সীমা।

ইয়াক ভান ডেন ব্ৰুকৰ বংগৰ মানচিত্ৰত (১৬৬০) গঙ্গা নদীলৈ প্ৰবাহিত হোৱা বুলি দেখুওৱা হৈছে। ১৭৮৭ চনৰ ধ্বংসাত্মক বানপানীৰ আগতে ই আত্ৰাই আৰু গঙ্গালৈ যথেষ্ট পৰিমাণৰ তিস্তা নদীৰ পানী কঢ়িয়াই আনিছিল। ১৭৮৭ চনত তিস্তাৰ মূল সোঁতটো পূবদিশে পৰিৱৰ্তন কৰাৰ পিছত কৰতোৱা আৰু ফুলঝুৰ ক্ৰমান্বয়ে গেদ পৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে।

ফুলঝুৰ নামেৰে জনাজাত কৰতোৱা নদী জলপাইগুড়ি জিলাৰ চৰম উত্তৰ-পশ্চিমৰ বৈকুণ্ঠপুৰ জংঘলত উৎপত্তি হৈছে। কিছু দূৰত্বৰ বাবে দিনাজপুৰ আৰু ৰংপুৰ জিলাৰ মাজৰ সীমা গঠন কৰে। ই তেতিয়া ৰংপুৰ আৰু বগুৰাৰ মাজেৰে ঘূৰি যায়। বগুৰা জিলাৰ দক্ষিণত ই হলহলিয়া নদীৰ সৈতে যোগ হয় আৰু সংযুক্ত নদীখনক তেতিয়া ফুলঝুৰ বুলি জনা যায়। ই বগুৰাক চন্দা কোনাত এৰি ৰায়গঞ্জৰ মাজেৰে দক্ষিণ দিশত বৈ গৈছে আৰু শুজাপুৰৰ সৈতে নলকাত ইচ্ছামতীৰ সৈতে যোগ হৈছে। ফুলঝুৰ তাৰ পিছত উল্লাপাৰানামৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ গাওঁখনৰ মাজেৰে দক্ষিণলৈ বৈ যায়, যাৰ পৰা কেইমাইলমান পিছত ই এই জিলাখনত প্ৰায় ৬৪ কিলোমিটাৰ পথৰ পিছত নাৰ্নিয়াৰ হুৰাসাগৰত পৰে। ইয়াৰ পিছত ই হুৰাসাগৰৰ নাম লয় আৰু চাজাদপুৰৰ ওচৰৰ পৰা পাৰ হৈ যায় আৰু হেৰাই বেৰাৰ ওচৰৰ যমুনাত পৰে।

১৫০০ খ্ৰীষ্টাব্দত বংগ আৰু ইয়াৰ কাষৰীয়া অঞ্চলৰ নদীপথৰ আমূল পৰিৱৰ্তন হৈছিল। সুদুৰ অতীতত এনে পৰিৱৰ্তন ঘটিছে যদিও কোনো সঠিক প্ৰমাণ নাই। কৰতোৱা নদীৰ পৰিৱৰ্তন বহু বছৰধৰি হৈ আহিছে।^[3]

ফলক বিৱৰ্তনৰ বাবে কৰতোৱা নদী চাৰিটা পৃথক অংশত বিভক্ত হৈছে। দিনাজপুৰ-কৰতোৱা নামৰ উত্তৰ অংশটো আত্ৰাই নদীৰ মুখ্য উৎস। এই নদী জলপাইগুড়ি জিলাৰ বৈকুণ্ঠপুৰৰ এটা জলাশয়ৰ পৰা উৎপন্ন হৈছে আৰু ই ভূগৰ্ভস্থ সোঁতৰ পৰাও পানী প্ৰাপ্ত কৰে। খানচামা উপজিলাত ই ইয়াৰ নাম সলনি কৰি আত্ৰাই হৈ পৰে। দ্বিতীয় শাখাৰ ক্ষেত্ৰত দিনাজপুৰ-কৰতোৱা খানচামাৰ উত্তৰে ৰংপুৰ-কৰতোৱাৰ সৈতে একত্ৰিত হৈছিল কিন্তু বৰ্তমান এই পথত অতি কম পৰিমাণৰ পানী প্ৰবাহিত হয়। ৰংপুৰ-কৰতোৱাৰ ওপৰৰ অংশ জলপাইগুড়ি জিলাত উদ্ভৱ হৈছিল আৰু গোৱিন্দগঞ্জ উপজিলালৈকে দিওনাই-যমুনেশ্বৰী নামেৰে জনাজাত। তৃতীয় শাখা যমুনেশ্বৰী-কৰতোৱা গোৱিন্দগঞ্জ উপজিলাৰ দক্ষিণ-দক্ষিণপূবত বৈ গৈছে আৰু মুখ্য পথটো কাটাখালিৰ মাজেৰে বঙালী নদীলৈ গৈছে। পূৰ্বৰ নদীখনৰ এটা অংশ শিৱগঞ্জ উপজিলাৰ মাজেৰে বৈ গৈছে আৰু ইয়াৰ বেছিভাগ বৰ্তমান প্ৰায় গোটেই বছৰ শুকান হৈ থাকে। ই কাৰ্যকৰীভাৱে ৰংপুৰ-কৰতোৱাক বগ্ৰা-কৰতোৱাৰ পৰা পৃথক কৰে আৰু বগ্ৰাৰ দক্ষিণ ফালৰ পৰা প্ৰবাহিত হয় আৰু বাঙালীৰ সৈতে ফুলঝুৰ নদী নামৰ হুৰাসাগৰলৈ একত্ৰিত হয়। চতুৰ্থ অংশটো হৈছে পাবনা-কৰতোৱা হাণ্ডিয়ালৰ ওচৰত এটা মৃত নদীৰ তল। আন বহুতো প্ৰবাহক পুৰণি কৰতোৱাৰ অংশ বুলি গণ্য কৰা হয়।^[2]

প্ৰাচীন কালত তিস্তা নদী জলপাইগুড়িৰ দক্ষিণৰ পৰা তিনিটা পথেৰে প্ৰবাহিত হৈছিল। ইয়াৰ পূবে কৰতোৱা, পশ্চিমে পূৰ্ণভবা আৰু কেন্দ্ৰত আত্ৰাই আছিল। এই তিনিটা গতিপথসম্ভৱত "ত্ৰিৰস্তা" নদীৰ নাম হয় যি পিছলৈ চুটি হৈ তিস্তালৈ পৰিৱৰ্তন হয়। এই তিনিখন নদী মহানন্দাৰ সৈতে মিলিত হয়। আত্ৰাই চলন বিলৰ মাজেৰে বৈ যায় আৰু কৰতোৱাৰ সৈতে লগ হয়। তাৰপিছত দুয়ো একেলগে জাফৰগঞ্জৰ ওচৰত পদ্মা নদীত পৰে। ১৭৮৭ চনৰ প্ৰলয়ংকৰী বানপানীৰ পিছত তিস্তাই ইয়াৰ পুৰণি পথ ত্যাগ কৰি ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদত যোগদান কৰে।^[3]

চিয়াৰ-আল-মুতাক্কিৰিনে লিপিবদ্ধ কৰিছিল যে ১১১৫ চনত বখতিয়াৰ খিলজীয়ে বংগৰ উত্তৰ অংশ দখল কৰাৰ সময়ত কৰতোৱা গঙ্গাৰ তিনিগুণ আছিল। ভেন ডেন ব্ৰুকৰ ১৬৬০ চনৰ বংগ মানচিত্ৰ অনুসৰি কৰতোৱাক এক ডাঙৰ গতিপথ হিচাপে দেখুওৱা হৈছিল।^[2] ৰেনেলে ১৭৬৪ চনৰ পৰা ১৭৭৭ চনৰ ভিতৰত এক সমীক্ষা চলাইছিল আৰু বংগৰ আটাইতকৈ পুৰণি মানচিত্ৰসমূহৰ এটা প্ৰস্তুত কৰিছিল। এই মানচিত্ৰবোৰত উত্তৰ বংগৰ তিস্তা, পূৰ্ণভবা, আত্ৰাই, কৰতোৱা আদিৰ কেইবাটাও শাখাৰ মাজেৰে বৈ যোৱা দেখুৱাইছিল। এই শাখাবোৰ মহানন্দা তলৰ প্ৰান্তত মিলিত হয় যি এতিয়া বংগৰ পশ্চিমে এখন নদী আৰু অৱশেষত গঙ্গাৰ বৰ্তমানৰ গোৱালেণ্ডৰ ওচৰত পৰে আৰু হুৰাসাগৰ নাম গ্ৰহণ আছে। হুৰাসাগৰ নদী এতিয়াও বাৰালৰ সৈতে আছে আৰু ই গঙ্গাৰ এক পৰিত্যক্ত শাখা। আনহাতে আত্ৰাই, যমুনা বা যমুনেশ্বৰী, যি এতিয়া গঙ্গাৰ পৰিৱৰ্তে মুখ্য যমুনা বা ব্ৰহ্মপুত্ৰত পৰে। এই ঠাইখন গোৱালেণ্ডত পদ্মাৰ সৈতে যমুনাৰ মিলনৰ পৰা কেইমাইলমান ওপৰত অৱস্থিত।^[6]

কোশি বা কৌশিকি নদী বৰ্তমান বিহাৰৰ উত্তৰ-পূবৰ অংশৰ পৰা বৈ গৈছে আৰু ৰাজমহলৰ বহু ওপৰত গঙ্গাত মিলিত হয়। আৰম্ভণিতে ই প্ৰথমতে পূৱলৈ বৈ গৈ ব্ৰহ্মপুত্ৰত পৰিছিল। কোশিৰ গতিপথ নিৰন্তৰ পশ্চিমদিশে আগবাঢ়ি আছে আৰু ই উত্তৰ বংগৰ এটা মূৰৰ পৰা আনটো মূৰলৈ গৈ আছে। এসময়ত কোশি আৰু মহানন্দা কৰতোৱাৰ সৈতে একত্ৰিত হৈ দক্ষিণৰ লোকসকলৰ মাজত কোচ আৰু কিৰাটসকলৰ উত্তৰৰ লোকসকলৰ মাজত সীমান্ত নিৰ্মাণ কৰিছিল।^[3]

ৱিকিমিডিয়া কমন্সত কৰতোৱা নদী সম্পৰ্কীয় মিডিয়া ফাইল।