Swellendam is 'n dorp in die provinsie Wes-Kaap (Suid-Afrika) met 13 557 inwoners (2001). Die N2 nasionale loop deur die dorp en skei die tradisionele wit en bruin woonbuurte.
Geskiedenis
Die dorp is in 1745 gestig en is die vierde oudste landdros-distrik in Suid-Afrika. Die dorp is vernoem na die Kaapse goewerneur, Hendrik Swellengrebel, die eerste goewerneur wat in die Kaap gebore is, en sy vrou Helena Ten Damme, met wie hy in 1728 getroud is. Die dorp is op die oewers van die Koringlandsrivier uitgelê. Die eerste kerk is in 1802 gebou.
Die dorp is belangrik in die Suid-Afrikaanse geskiedenis omdat dit in 1795 kortstondig onafhanklikheid van die Kaapkolonie beleef as die Republiek van Swellendam. Plaaslike inwoners het in opstand gekom teen die Nederlandse regering aan die Kaap en gevolglik eensydig 'n Republiek uitgeroep. Van die redes wat aangevoer is was die swak pryse wat die regering vir (landbou) produkte aangebied het, beweerde korrupsie van staatsamptenare, en stygende misdaadvlakke. Hierdie republiek was gestig onder die Presidentskap van Hermanus Steyn, 'n boer van die distrik en voorouer van president M.T Steyn. Later het 'n Swellendamse kommando in die Slag van Muizenberg teen die Britte geveg as die eerste republikeinse militêre eenheid in die land.
Wapens
Drostdy — Die Kaapse regering het in 1804 heraldiese seëls aan die plaaslike owerhede toegewys. Die Swellendam-drostdy het Hendrik Swellengrebel se familiewapen gekry : In goud, 'n blou fleur de lis met 'n rooi band. 'n Anker is agter die wapenskild geplaas.[3] Die regering het egter in 1814 besluit dat drostdye voortaan eerder die Britse koningswapen moet gebruik.[4]
Munisipaliteit (1) — Swellendam het in 1843 'n munisipaliteit geword. Alhoewel die dorpsraad nie die regsopvolger van die voormalige drostdy was nie, het dit later besluit om die ou wapen aan te neem. Die raad het egter 'n fout begaan deur die fleur de lis met 'n koringgerf te verwar, met die gevolg dat die dorpswapen 'n koringgerf getoon het.[5]
Munisipaliteit (2) — Die munisipaliteit het eers in 1929 die fout agtergekom en die wapen toe verander. Sedertdien toon die wapen 'n fleur de lis.[6]
Afdelingsraad — Swellendam se afdelingsraad (d.w.s die plaaslike owerheid vir die landelike gebiede buite die dorpsgrense) het in 1975 'n wapen by die Buro vir Heraldiek geregistreer :
Gedeel van blou en goud, 'n fleur de lis in die skildhoof vergesel van twee sespuntige sterre, van die een in die ander. Die helmteken was 'n anker omwonde van 'n wingerdplant, en die wapenspreuk "Lucem spero".[7] Dr Cornelis Pama het die wapen ontwerp.
Merinobedryf
Die dorp word as die bakermat van Suid-Afrika se merinobedryf beskou. Die eerste twee ramme en vier ooie van die beroemde Escorial stoetery in Spanje het in 1789 in die Kaap aangekom en sommige van hulle afstammelinge is in 1803 na Swellendam gebring. Hier is hulle met sukses met die Kaapse vetstertskaap gekruis.[8]
Ou Geboue
Baie sierlike geboue uit die ou dae het behoue gebly. Die Ou Drostdy-gebou is 'n pragtige voorbeeld van die destydse Kaaps-Hollandse argitektuur en dien vandag as 'n kultuurhistoriese museum. Die Nederduitse Gereformeerde kerk met sy vier argitekstyle is in 1910 op die perseel van die eerste kerk (1802) gebou. Die kerkie van St. Lukas dateer uit 1865. Ander belangrike historiese geboue sluit onder andere in Morgenzon, die Olyfkrans Kollege-gebou, die Residensie, Rothman-huis, en die Oefeninghuis.
Barnard, Eureka: 'n Evaluering van die volksboukuns van die Swellendam-omgewing. Universiteit van Stellenbosch: ongepubliseerde M.A.-verhandeling, 2003
.svg)
